गेल्या काही वर्षांपासून समाजात ‘सामाजिक कार्यकर्ता’ ही ओळख केवळ कामातून नव्हे, तर सोशल मीडियावरच्या उपस्थितीतून ठरवली जात असल्याचे चित्र पाहायला मिळते. सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म्स—जसे की व्हॉट्सॲप, फेसबुक, इन्स्टाग्राम, ट्विटर इ. - यांनी समाजात क्रांती घडवली हे निर्विवाद सत्य असले, तरी या माध्यमांचा अतिवापर काही विशिष्ट लोकांकडून होत असल्याचे दिसते. हे 'हौशी बहाद्दर' सामाजिक कार्यकर्ते फारच उत्साहात आपल्या कार्याची जाहिरात करत असतात. त्यांचा हेतू खरा की केवळ प्रसिद्धी, हे शोधण्यापेक्षा त्याचा समाजावर आणि पारंपरिक माध्यमांवर होणारा परिणाम लक्षात घेणे अधिक महत्त्वाचे ठरते.
*‘हौशी बहाद्दर’ सामाजिक कार्यकर्ते कोण?*
सामाजिक कार्य करणाऱ्यांना नेहमीच समाजाकडून आदर मिळत आला आहे. मात्र आजकाल, काही लोक कोणत्याही लहानसहान कार्यक्रमाला हजेरी लावून, दोन फोटो काढून किंवा एखाद्या गरजू व्यक्तीला दोन गोष्टी देऊन लगेचच सोशल मीडियावर पोस्ट टाकतात. त्यांचा उद्देश समाजसेवेपेक्षा स्वतःचे प्रमोशन असतो. हेच लोक ‘हौशी बहाद्दर’ या नावाने ओळखले जातात.
या मंडळींसाठी कामापेक्षा अधिक महत्त्वाचे असते त्याचे प्रमोशन. त्यांनी केलेली मदत ही आधीच कॅमेरासमोर असते आणि कधी कधी तर मदतीसाठी येणाऱ्या व्यक्तींना उघडेपणाने दाखवले जाते - जे नितांत गैर आहे.
*सोशल मीडियाचे वाढते महत्त्व*
सोशल मीडियामुळे आता प्रत्येक व्यक्ती एक ‘माध्यम’ झाला आहे. एखादी घटना घडली की लगेच ती पोस्ट, स्टोरी, लाईव्ह अशा स्वरूपात शेअर होते. यात समाजकार्याचा भाग आला की लोक लगेच ‘वा! किती माणूस आहे’ असे म्हणतात. पण ही माहिती व्हायरल झाल्यानंतर जेव्हा वर्तमानपत्रे किंवा न्यूज पोर्टल्स तीच बातमी छापतात, तेव्हा ती वाचण्याचा उत्साह वाचकांमध्ये राहात नाही.
*प्रसारमाध्यमांची अडचण*
हौशी बहाद्दर कार्यकर्त्यांनी कार्यक्रमांतील बातम्या, फोटो आणि व्हिडीओ अगोदरच व्हॉट्सॲप, फेसबुक, इन्स्टाग्रामवर प्रसारित केल्यामुळे पारंपरिक प्रसारमाध्यमे - विशेषतः लघू व मध्यम दैनिके, साप्ताहिके आणि न्यूज पोर्टल्स - यांच्यासमोर एक मोठं संकट निर्माण होत आहे. जेव्हा त्यांनी सविस्तर, तपशिलात बातमी दिली, तेव्हाही ती ‘ जुनी’ वाटू लागते. वाचक तीच गोष्ट दोन-तीन ठिकाणी पाहिल्यावर कंटाळतात. शेवटी वर्तमानपत्रातील प्रतिनिधींना अशा बातम्या न देण्याचा विचार करावा लागतो.
*याचा पत्रकारितेवर परिणाम*
पत्रकारिता हे एक जबाबदारीचे माध्यम आहे. बातमी सिद्ध करण्यासाठी पत्रकार अथक मेहनत घेतात. मात्र हौशी कार्यकर्त्यांच्या अर्धवट आणि पूर्ववत प्रसारित माहितीमुळे पत्रकारितेच्या प्रामाणिकपणाला झळ बसते. लोकांमध्ये गैरसमज होतो की, 'हे सगळं तर कालच बघितलंय', मग पेपर वाचण्याची गरज काय?
*सामाजिक कार्य की स्वतःची प्रसिद्धी?*
आज अनेकजण समाजसेवा हा केवळ प्रसिद्धी मिळवण्याचा मार्ग मानतात. विशेषतः राजकीय महत्वाकांक्षा असलेले तरुण यामध्ये आघाडीवर आहेत. एका छोट्याशा रक्तदान शिबिराच्या उद्घाटनाला १०-१२ मंडळी फोटोसाठी उभी राहतात आणि त्या फोटोंचा सोशल मीडियावर महाप्रचार सुरू होतो. कुठल्याही संकल्पनेच्या मूळ उद्दिष्टापेक्षा फोटो काढणे आणि पोस्ट करणे महत्त्वाचे वाटते.
*सोशल मीडियावरचा वावर - सकारात्मक की नकारात्मक?*
हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे की सोशल मीडिया हा एक चांगला प्लॅटफॉर्म ठरू शकतो. मात्र त्याचा उद्देश समाजहिताचा हवा. अति उत्साह, ‘मी काहीतरी मोठं केलं’ हे दाखवण्यासाठी केलेली पोस्टिंग समाजात चुकीचा संदेश देऊ शकते.
एक उदाहरण बघा - एखाद्या गरजूला अन्न देताना त्याचा चेहरा दाखवून फोटो काढणं ही क्रूरतेची परिसीमा आहे. ज्यांना मदत केली जाते, त्यांचाही स्वाभिमान असतो. पण अशा फोटोमुळे त्यांचा आत्मसन्मान जाऊ शकतो. हे कार्य खरं सामाजिक कार्य आहे का?
*हौशी कार्यकर्त्यांची वाढती संख्या – कारण काय?*
१) . प्रसिद्धीची हाव: प्रसिद्धीच्या झोतात येण्यासाठी काही जण समाजसेवेचे नाटक करतात.
२) राजकीय प्रेरणा: स्थानिक पातळीवर राजकीय जम बसवण्यासाठी अशा हालचाली सुरू असतात.
३) माध्यमांची सहजता: सोशल मीडिया अत्यंत सहज उपलब्ध असल्यामुळे प्रत्येकाला आपले कार्य झटपट दाखवता येते.
४) साहाय्यक समूहांची गरज: अनेक NGO वा सामाजिक संस्था अशा कार्यकर्त्यांचा वापर करून स्वतःची जाहिरात करतात.
*उपाय काय?*
१) सामाजिक कार्य अधिक जबाबदारीने करा: सामाजिक कार्य करताना सामाजिक बांधिलकी लक्षात घ्या, केवळ फोटोसाठी ते करू नका.
२) गोपनियता राखा: गरजू व्यक्तींना मदत करताना त्यांच्या गोपनीयतेचे भान ठेवा.
३) माध्यमांशी समन्वय ठेवा: तुम्ही एखाद्या कार्यक्रमाचे आयोजन करत असाल तर स्थानिक पत्रकारांशी आधी चर्चा करा, योग्य माहिती पुरवा.
४) समाजप्रबोधन आवश्यक:
लोकांना हे समजावून सांगणे गरजेचे आहे की खरे समाजकार्य हे प्रसिद्धीसाठी नसून, समाजहितासाठी असते.
*पत्रकार, संपादक व प्रतिनिधी काय करावे?*
१) चाळणी लावा:
सोशल मीडियावर आधीच फिरलेली माहिती अजून सखोल तपासणी करूनच छापा.
२) मूल्यमापन करा: बातमीचा समाजासाठी महत्त्वाचा पैलू काय आहे हे ठरवा.
३) नवीन दृष्टिकोन ठेवा: केवळ बातमीचा डेटा नाही, तर त्याच्या मागचा हेतू आणि परिणाम मांडणारी पत्रकारिता करा.
४) संवाद साधा: अशा कार्यकर्त्यांशी संवाद साधून त्यांना योग्य दिशेने मार्गदर्शन करा.
याद्वारे असाही निष्कर्ष निर्माण होतो की,आज समाजात जे हौशी बहाद्दर कार्यकर्ते आहेत, त्यांचे कार्य अर्धवट, केवळ प्रसिद्धीच्या उद्देशाने असते. त्यांचा सोशल मीडियावरचा अति उत्साही वावर समाजात चुकीचे संकेत देतो, तर दुसरीकडे पारंपरिक माध्यमांमध्ये बातम्यांचे महत्त्व कमी करतो. म्हणूनच हे चित्र बदलावे लागेल.
सामाजिक कार्य हे निस्वार्थ असावे. ते केवळ एक-दोन फोटो, स्टोरीसाठी नसून प्रत्यक्ष परिणाम देणारे असावे. आणि पत्रकारिताही सजगपणे, समजूतदारपणे हे सामाजिक वास्तव तपासून प्रसिद्ध करावी.
*बातम्यांना प्रसिद्धी दिल्यानंतर*
*साधे धन्यवाद देण्यासही महाग*
१) प्रसार माध्यमातून त्यांची प्रसिद्ध झालेली बातमी त्यांना पाठवल्यास ते साधे धन्यवाद देण्यासही महाग असतात हा काहींचा संकोचितपणा असतो
२) प्रसार माध्यम प्रतिनिधी, संपादक मोठे परिश्रम घेवून योग्य बातमी बनवून त्यास प्रसिद्धी देतो,त्याच्या परिश्रमाच्या मोलाची काहींना जाणिव नसते. बातम्यांना लाईक, शेअर करणे तर दुरच, परतीत साधे अंगठा (थम्स) दाखवून धन्यवाद म्हणायला देखील महाग असतात.
३) प्रसार माध्यमांना जे कधी दमडीचीही जाहिरात देवू शकत नाही अशा फुकट्या आणी मतलबी लोकांच्या बातम्यांना प्रसिद्धी देवून शेवटी काय उपयोग होतो?
४) अशा ज्या काही स्वार्थी आणी मतलबी व्यक्ती असल्याने त्यांच्या बातम्यांना शेवटी का म्हणून प्रसिद्धी द्यायची? हाच खरा प्रश्न आज लघू प्रसार माध्यम संपादक मंडळींच्या पुढे उभा ठाकला आहे.
*अखेरचा विचार:*
ज्यांना खऱ्या अर्थाने समाजकार्य करायचे आहे त्यांनी मोबाईल कॅमेराचा वापर थोडा कमी करून प्रत्यक्ष कृतीवर भर द्यावा. समाजसेवा ही आत्मप्रशंसेचा विषय नसून, समाज उन्नतीचा खरा मार्ग आहे, हे लक्षात ठेवावे.
*संकलन*
*ज्येष्ठ पत्रकार रमेश जेठे (सर)*
मु.पो.देहरे जि.अहिल्यानगर